در روزگاران بسیار قدیم نام یزدان را که جمع ایزد است و اکنون بطور مفرد استعمال می شود، بر یک قلعه باستانی و کهنی نهادند که بر بال یکی از کوه های مرتفع شهر تاریخی سنگسر واقع بوده است. سنگسری ها نام این قلعه را ژرقلی یعنی قلعه بالا هم می گفتند.

بخش هایی از بقایای بنای عظیم این قلعه بزرگ را که از سنگ و ساروج ساخته شده بود، به رغم حوادث غیرمترقبه و قهری طبیعت و حملات مهاجمان و شاید هم به دست افراد سودجو به منظور یافتن اشیا» ذی قیمت و دفینه، تا نیمه این قرن محفوظ مانده بود. لیکن به منظور احداث ساختمان باشکوه حسینیه المهدی که چگونگی احداث آن خود دلیلی داشت، قلعه یزدان را برای همیشه و از بن آن تخریب نمودند.

 مشخصات قلعه :

بر اساس آنچه که نیاکان ما سنگسری ها به تواتر، نسل های بعدی را آگاهی دادند و در نهایت آنچه را که ما دیده ایم، باید گفت: این قلعه مستحکم و باستانی سنگسر که در قرون و اعصار بسیار قدیم ، یعنی در یکی از هزاره های قبل از میلاد، توسط موحدین و خداپرستان در بلندای دماغه شهر بنیان نهاده شد، نامش را یزدان برگزیدند.

این قلعه مشتمل بوده بر 7 برج و باروی مدور و 5 بلوک از ساختمان مسکونی برای سران 5 طایفه و دیوار حصار که همگی از سنگ و ساروج ساخته شده بودند.

بنا به باورهای عامیانه می گفتند در سنگ های بکار رفته رگه هایی از طلا وجود داشته است. کوچه های اطراف قلعه تیز و سنگی بوده است که هنوز هم آثار آن از بین نرفته و قابل تشخیص می باشد. در فاصله 50گزی شرق و جنوب قلعه، چشمه هایی از آب گوارا وجود داشته که به منظور مراقبت از چشمه ها در هرنج آنها برج دیده بانی به وجود آورده بودند.

البته در قرون اخیر با توجه به تراکم جمعیت در پایین دست قلعه (فلکه یا میدان امام فعلی)، برابر یک سند (وقفنامه) شخصی به نام طاهر آب چند چشمه در منطقه قلعه را جمعآوری کرده بودند و به صورت مجرایی سرپوشیده کاریز مانند به فلکه رساندند و هرنج آن را به مناسبت فتوحات نادرشاه افشار که سنگسری ها هم در آن شرکت داشتند، بنام نادرچشمه به بهره برداری رساندند.

یکی از امتیازات قلعه یزدان نسبت به قلاع دیگر سنگسر، وجود چشمه های متعدد در اطراف قلعه بوده است. چشمه هایی چون پنج چشمه، پیچو، سرچشمه و همان چشمه ها که به نادرچشمه تغییر نام یافته است.

 تونل های مرتبط با قلعه یزدان:

این قلعه از طریق حفر تونل عریض و طویل و مرتفع و شبکه های فرعی آن، از یک سو به قلعه امیر (پایین قلعه) در جنوب شهر آن زمان و گویا از سوی دیگر که در افواه مردم است از جهت شمال به زیارت مرتبط بوده. این قلعه و دیگر قلاع شهر از نظر استراتژیکی مهم بوده و در داخل کانال ها علاوه بر رفت و آمد ساکنین دو قلعه یزدان و امیر که مقابل هم قرار داشتند در زمان ضرورت، بسیاری از خزاین و غله را در آن ذخیره می کردند; متاسفانه مردم این قرن سال ها فاضلاب خانه ها، گرمابه ها و کوچه ها، حتی فاضلاب ساختمان المهدی را به درون این کانال هدایت کرده اند و معلوم نیست چه به سر این زیرگذر آمده است.

تاسف بیشتر این که در حال حاضر آنانی که بافت قدیم را نوسازی می کنند درون کانال را با با بتن پر و بر روی آن ساختمان چند مرتبه ای ایجاد می کنند. باید گفت که هیچ گاه شهرداری یا میراث فرهنگی به رغم یادآوری مکرر به آنان از این میراث عجیب گذشتگان حفظ و حراست ننموده و در ویرانی آن ممانعتی به عمل نیاورده اند.

کاروانسراهای اطراف قلعه:

پس از گذشت زمان طولانی از ساخت قلعه، یک کاروانسرای انوشیروانی بنام کاروانسرای سالار و در مجاورت این کاروانسرا و به طور جداگانه ساباط و دو اتاق بسیار بزرگ برای مهمانان خاص وجود داشته است. دو کاروانسرای سنگی و خشتی دیگر در مجاورت نادرچشمه بصورت وقف عموم و به رایگان در اختیار مسافران قرار می گرفته تا این که بخشی از آن به علت احداث خیابان خسروی در سال 1314 و باقی مانده کاروانسرا در سال 1348 تخریب و مبدل به ساختمان جدید گردیده است.

در همین جا یادآور می شود علاوه بر کاروانسراهای فوق می توان به کاروانسرای کوچک پای قلعه امیر اشاره کرد که قسمتی از کاروانسرا به خیابانی مشهور به دلبخواه (17 شهریور فعلی) و قسمتی دیگر همراه با مقبره پیرعبدا… به مسجد و هیئت مکتب الزهرا که به پیرعبدا… هم مشهور است تغیر یافته است. کاروانسرای زیارت و مغازه کناردست آن ابتدا در طرح احداث خیابان زیارت کوچک و با تعریضی دیگر در سال 1355 کوچکتر گردید و باقیمانده آن همان است که درحال حاضر سالن خانه پدر و ساختمان شورای حل اختلاف و چند مغازه، جایگزین این کاروانسرای قدیمی شده اند.

وجود کاروانسراهای سنگسر نخست به این دلیل بوده که سنگسر معبر اصلی برخی مردم کشور به طبرستان بوده و آن را دروازه کاسپین می نامیدند. دیگر این که در قرون اخیر بازرگانان ایران مرکزی و جنوب کشور با تجار روس و قفقاز در دادوستد و معاملات پایاپای بودند; چون گروه های مذکور از مسیر سنگسر تردد داشته اند از کاروانسراهای فوق استفاده می کردند.

 استفاده از قلعه به عنوان پایگاه مذهبی اسلامی:

  در تواریخ آمده است مردم کوهستان ها و مناطق صعب العبور در شمالشرق کشور، هم چون مازندران دیرتر از نقاط جلگه ای و کویری به اسلام روی آوردند.

منتها با نزول اجلال امامزاده قاسم  بن  موسی بن جعفر به سنگسر روی آوری به اسلام آغاز شد. شاید هم گذشت زمان و آمدن سادات و امامزادگان به منظور تبلیغات دینی، باعث گستردگی بیشتر دین مبین اسلام در سنگسر گردیده. نتیجتا قلعه یزدان را به عنوان یک پایگاه مذهبی جهت برگزاری عزاداری ها، دعا و نیایش، توسلات، مناجات شبانه و اذان گویی و… قرار دادند.

 استفاده اسماعیلیان از قلعه یزدان:

در زمان حسن صباح کلیه قلاع شهرستان مهدیشهر از جمله قلعه امیر، قلعه گبرها یا کافر قلعه و قلعه یزدان به منظور مقاصد نظامی در اختیار پیروان و تابعین وی قرار داشته; ولی پس از شکست این فرقه، دوباره شیعیان سنگسر به راز و نیاز و عبادت و توزیع انفاقات و نذورات در قلعه یزدان مشغول گردیدند و یکی از مراکز عزاداری و تعزیه خوانی در محرم نیز به شمار می رفت.

روز تاسوعا و شب عاشورا دسته جات متعددی به این قلعه وارد می شدند. این قلعه که روی بلندی و با دامنه شیب زیاد واقع بود یکی از محل هایی بود که نخل گردانی (محفه گردانی) و به عبارتی مراسم حیدری در آن انجام می شد که هنوز هم مرسوم می باشد. در عین حال یادآور می شود این قلعه در مقاطعی از زمان پناهگاه اسپهبدان طبرستان بوده است.

 مقدمات ساخت حسینیه المهدی:

از سال 1330 ه.ش عزاداران حسینی در صدد ایجاد یک حسینیه در این محل بودند، از سویی گروهی سند مالکیت این محل را اخذ نموده بودند. با تلاش مرحوم آیت ا… میرعلی احمد حسینی سنگسری، مشهور به آیت ا… زیارتی و پشتیبانی مراجع عالی قدر وقت مرحومان آیت ا… بروجردی و آیت ا… حاج سیداحمد خوانساری سند اخذ شده در محاکم قضایی ابطال گردید.

به دستور آیت ا… زیارتی، بقایای قلعه را که بر فراز کوهی واقع شده بود تخریب کردند. محوطه حاصله را که مخلوطی از زمین دج و سنگی بود آب می بستند تا نرم شود و برای کندن توسط کارگران تسریع به عمل آید.

همچنین ماشین آلات پیشرفته آوردند و شروع به کار کردند. مردم نیز با وسایل ابتدایی همچون کلنگ، بیل، پتک (چکش)، دیلم نیز به سهم خود همکاری می کردند. کار سختی بود; زیرا می بایستی حدود 15 متر از ارتفاع کوه کاسته می شد و بالاخره کمک مادی و معنوی مردم شهر کارساز شد و زمین موردنظر تسطیح و آماده ساخت و ساز گردید.

مرحوم حاج حسین لرزاده طراح و معمار معروف مساجد مهم کشور، از جمله مسجد اعظم قم، نقشه معماری عمارتی را که بنا به پیشنهاد آیت زیارتی   حسینیه المهدی نام گرفته بود، آماده نمودند.

مهندسین محاسب سنگسری، سازه آنرا تکمیل کرده و نظارت اجرایی را بر عهده گرفتند و در خاتمه باید گفت اگرچه قلعه باستانی یزدان را از دست داده ایم ولی این عمارت باشکوه، سمبل و تاج مکلل مهدیشهر است که چون نگینی بر تارک مهدیشهر (سنگسر سابق) می درخشد.

 مشخصات حسینیه المهدی:

این ساختمان با حدود 1400 مترمربع زیربنای اصلی و جنبی در محوطه وسیعی که بر فراز یکی از کوهپایه های شهر واقع است به طرز زیبایی ساخته و جایگزین قلعه شده است و بر چندین محل اطراف قلعه اشراف دارد. ساختمان آن دارای 4 ایوان ، 5 درگاه اصلی، 4 درگاه فرعی، 2مناره یا گلدسته، یک گنبد، یک شبستان، سالن زنانه، سالن پذیرایی و دیگر ساختمان های جنبی مثل نگهبانی، سالن غذاخوری، آشپزخانه و سرویس می باشد.

درگاه اصلی که درب آن رو به شمال باز می شود بنام حضرت رسول ا…، درگاه غربی بنام علی بن ابیطالب و دو درگاه جنوبی یا رو به قبله اولی به اسم مبارک امام زمان (عج) و دومی حضرت جبرائیل می باشد.

درگاه شرقی بنام حضرت امام رضا است. از چهار درگاه فرعی، درگاه حضرت فاطمه زهرا و حضرت زینب اصلی ترند.

نمای بیرونی ساختمان از آجرهای قزاقی چهارتراش و آبساب کشویی شده و ترکیبی از کاشیکاری معرق دیده می شود. نمای درونی المهدی با سنگ مرمر متمایل به سبز و تراورتن و لاشتر و ترکیبی از کاشیکاری رسمی کار شده است.

نمای مناره با آجر قزاقی بالا رفته، زیر پاگرد موذن کاشیکاری مغرس دیده می شود و گنبد گلدسته با کاشی نره کار شده است.

در گنبد کاشیکاری نره انجام شده. دور ساقه یا زیرنرهای گنبد که کاشی معرق است سوره النبا» نوشته شده است.

محراب با کاشیکاری معرق رسمی کار است که در حاشیه آن سوره مبارک جمعه را نوشته اند. اما داخل محراب نام مبارک الله و ائمه اطهار قابل رویت هستند.

کتیبه های فراوانی در درون و بیرون ساختمان کاشیکاری گردیده اند که بر آن هل اتی و دیگر سوره ها نوشته شده است. برخی از کاشی کاری های انجام شده لچکی پادار و برخی بدون پا می باشند.

نمای کلیه درب ها و پنجره های آهنی ساختمان به صورت گره چینی کار شده که دارای معنا و مفهوم مذهبی خاصی است.

کلیه سقف های شبستان و سالن زنانه قاب بندی و گچبری همراه با پوشش آینه کاری می باشد.

اسکلت و سقف ساختمان بتن آرمه می باشد. آیت ا… زیارتی (میرعلی احمدحسینی سنگسری) را درمیان شبستان و در زیر گنبد دفن نموده اند.

این عمارت مجلل و باشکوه که در یکی از نقاط مرتفع و در واقع بر بلندای کوهی در وسط شهر ساخته شده است گردشگران فراوانی را جذب خود می نماید. گردشگران از جلوی هر یک از چهار ایوان که عبور می نمایند دورنمای مختلف شهر از شمال، جنوب، غرب و شرق را می توانند نظاره گر باشند; اما بسیاری از محلات شهر در پس کوه های دیگر هستند و از طریق بلندی های رابند، قلعه امیر یا کوی تاسوعا و علم کوه قابل رویت می باشد.

به نظر این نگارنده (مصباحیان) و نظر برخی از گردشگران خراسان رضوی می توان مهدیشهر را همچون سرزمین مقدس مکه پنداشت که از هر سوی کوه های داخل شهر ساخت و ساز گردیده است; با این تفاوت که سرزمین مقدس مکه شهرسازی مدرنی دارد و مهدیشهر با کوی و برزن پرپیچ و خم و باریک از همه سو، ماسوله مانند است.

چراغانی یکپارچه این بنای مهم شهر در اعیاد مذهبی، زینت فزاینده ای به این بنا و شهر مهدیشهر می دهد.

اخیرا مهندسین مشاور طراحی جاده مستقیم پلکانی و آبشار و بازارچه را که مستقیما به میدان امام متصل می گردد آماده نموده اند که بر جذابیت این مرکز دینی افزوده می شود.

برچسب‌ها:المهدی, عباس مصباحیان سنگسری

---