در گذشته دور، برداشت آب شرب مصرفی فقط از مظهر قنوات و چشمه ها و در بیابان از آب چاه ها و آب باران موجود در سنگابها و تالابها صورت می گرفته. بشررو به تکامل به منظور ذخیره سازی آب خوش گوار و استفاده از آن، نسبت به احداث محفظه ای سرپوشیده در عمق زمین مبادرت می کردند که آن را مخزن آب یا آب انبار می نامیدند.در زبان سنگسری به این گونه محفظه که به شیر برداشت آب مجهز نبوده و معمولا با دلو یا وسایل مشابه آب می کشیدند، خوت می گفتند. یکی از این خوت های عمومی بسیار قدیمی در زیر ساختمان متولیان، واقع در خیابان امام حسین هنوز باقی مانده است. ولی خوت های دیگر مثل خوت کنگاسر در مسیر خیابان صاحب الزمان جنب مسجد سیدالشهدا» جز» خیابان گردیده است. آب انبارهایی که به شکل امروزی باقی مانده اند، به زبان سنگسری مزمبل یا مزمل گفته می شود.
در مهدیشهر یا سنگسر زمان قدیم بانیان خیر یا واقفین در محله های مختلف، نسبت به احداث مزمبل یا آب انبارهای عمومی کوچک و بزرگ و بزرگتر; اما با معماری زیبا و سازه مستحکم و نیز تعیین حقآبه آن اقدام می کردند. یکی از بانیان سنگسری که آب انبار ساخته اند نام وی در کتب تاریخی آمده است (صنیع الدوله نوشته اند: آب انبار امامزاده علوی سمنان را اسماعیل خان سنگسری احداث نموده است.) این آب انبار تاکنون سلامت خود را حفظ کرده است.
آب انبارهایی که در محلات مختلف سنگسر وجود داشتند عبارت بودند از آب انبارهای طالب آباد، الله صحفه، پشین بر یا آب انبار حاج اق مهدی. آب انبار میدان تکیه را گویا حسین علی بیک نامی احداث نموده بودند. آب انبار پایین دست خیابان ملت و جنب خانه تاریخی کیپور را طاهر وردی بیک ساخته اند. آب انبار پشتکهون مشهور به امراله خونی مزمبل توسط امراله خان احداث شده است. دیگر ژرمزمبلو یا آب انبار ملاعلی اکبر، آب انبار پشت قلی، ژرنده، دورهه، زیارت، بزمه یا مزمبل استاد کربلایی اسماعیل، آب انبار دربند توسط روح الله خان وزیر زاده و…
ساخت هرکدام از این آب انبارها، مشخصات و معماری خاصی دارند مخصوصا دو آب انبار مهم و بزرگ و زیبای، پشین بر که بانی آن حاج اق مهدی بوده و آب انبار میدان تکیه که علی الظاهر توسط حسینعلی بیک ایجاد گردیده بوده است. این دو آب انبار با نمای ظریف و زیبای آجری ساخته شده بودند. با سقفهای آجری گهواره ای، و هر کدام با چهل و اندی پله، دیواره های آجری با نقوش هندسی، مثل هره چینی یا قطاری، حصیری و گاه نقش برجسته و در دیوار طرفین مزمبل تاغچه هایی را ایجاد نموده بودند. ورودی مزمبل ها دارای دو پایه عریض و سردرب با نمای آجری 7 و 8 بودند و هرکدام کتیبه تاریخی داشتند. انتهای راهرو و دالان مانند و سرازیر مزمبل به یک فضای حدود 9 متر مربعی منتهی می شد که کف آن از تراز مخزن آب پایین تر بود و دارای حوضچه ای بوده است که شیر آبرا بالای آن محل تعبیه کرده بودند و ظروف آب را جهت پر کردن آب در آن محل می گذاشتند.
پله های آب انبار تکیه پله های سنگی بوده; اما پله آب انبار حاج اق مهدی آجری و هر کدام از مزمبل ها در بین راپله ها، 3-4 ایستگاه داشتند.
آب انبار حاج اق مهدی کلا ویران شده است. سر درب و پایه های مزمبل یا محل آبگیر و یا برداشت آب را تخریب و به درون راپله انباشتند و کمبود انباشته را با خاک پر کردند و زمین همواری بنام خیابان اندیشه را به وجود آورده اند. مخزن آب را هم ویران کردند و بخشی از پی سازی ساختمان دارالقران در آن بنا گردیده است.
مزمبل یا ورودی برداشت آب در میدان تکیه نیز به سرنوشت فوق دچار شده; خوشبختانه، آب انبار یعنی مخزن را اگرچه جهت استفاده، پر از خاک دستی نموده اند; ولی گنبد مخروطی شکل و دوار آن برقرار مانده و باز هم باید گفت خوشبختانه درون این مخزن به عنوان کارگاه و فروشگاه صنایع دستی، توسط میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری مورد استفاده قرار می گیرد و بیرون این بنای گنبدی که دارای چند ردیف پلکانی است، محل نشیمن بانوان، جهت نظاره دستجات عزاداری در ایام محرم می باشد.
آب انبار امراله خان، از دو سو به تصرف مالکین مجاور آب انبار درآمده است. آب انبار کوچک در پایین دست خیابان ملت تخریب نشده; منتها، آب انبار و محل آبگیر هردو از زباله محل انباشته شده اند آب انبار ملاعلی اکبر تسطیح شده و به صورت زمین دیده می شود. آب انبار دورهه، اثری از آن باقی نمانده. آب انبار پشت قلی مخزن آن هنوز باقیمانده است و آب انبار زیارت نیز تبدیل به معبر گردیده و…
سال هاست که آب انبارها به دور از چشم مسئولین میراث فرهنگی یا بر اثر بی توجهی آنان در گذشته به وضع موجود، رسیده است شهرداری مهدیشهر هم نه تنها از تخریب جلوگیری ننموده، بلکه خود برای احداث بعضی معبرها در تخریب آنها پیشگام بوده است. از سویی نسبت به متصرفات ملک آب انبارها، شهرداری و اوقاف و یا میراث فرهنگی، کمترین اقدام بازدارنده ای نداشته اند. علاوه بر این شهرداری می تواند حق آبه آب انبارها را متصرف شود که اقدامی نمی نماید.

قدمت آب انبارهای مهدیشهر(سنگسر):

متاسفانه به دلیل ویران شدن این بناهای مهم و از بین رفتن کتیبه های سردر، نمی توان به تاریخ واقعی ساخت پی برد. منتها، در صفحات 75 لغایت 77 تاریخ سنگسر تالیف شادروان اعظمی، از آب انبارهای با ساخت تقریبا هم زمان میدون تکیه و حاج آقا مهدی در زمان فتحعلیشاه را نام برده اند. مرحوم اعظمی بانی آب انبار میدون تکیه را به سواری از کارگزاران «دیوونی» زمان فتحعلیشاه نسبت می دهد که از محل ثروتی که در ماجرای رباط آهوان بدست آورده است، هزینه کرده اند. از این ماجرا جالب توجه و خواندنی صرفنظر می شود; لیکن، بر اساس آنچه که خاندان حیدریه می گویند، اجدادشان بنام حسینعلی بیگ سنگسری بانی آب انبار میدون بوده و حسینعلی بیک سنگسری را همان می دانند که ماجرای وی توسط مرحوم اعظمی بیان گردیده است. خاندان حسینعلی بیک با محاسباتی که دارند، ساخت آب انبار میدان تکیه ، مربوط می شود به حدود اواخر حکومت زندیه و اوایل سلطنت قاجاریه.
عدم نیاز آب انبارها، از سال 1338: سنگسر سابق یکی از خوش شانس ترین شهرهای کشور بوده است که به عنوان چهارمین شهر کشور، یعنی، به ترتیب بعد از شهرهای بیرجند، آبادان، شیراز و تقریبا همزمان با تهران، شبکه آبرسانی بهداشتی شرب آن توسط مهندس مشاور کوکس آلمان و با همکاری یک شرکت فرانسوی انجام گردید.
با نصب شیرهای فشاری و اهرمی برسرگذرها، چهار راهها، خیابان و میادین شهر، مردم آب شرب خود را از این محله ها تامین می نمودند. در وهله بعدی به تدریج حق امتیاز و نصب کنتور خانه ها آغاز شد و کلا عمر خدمات رسانی آب انبارها به مردم پایان گرفت.
بانی این امر مهم شادروان خواجه نوری یکی از دیپلماتهای برکنارشده پس از قیام 28 مرداد بوده اند که با همت و تلاش وافر شهردار وقت سنگسر مرحوم محمد علی صفایی، سنگسریها را از این نعمت بزرگ الهی بر اساس وجعلنا من الما ک ل شی » حی(سوره انبیا») برخوردار نمودند.
البته شرح کامل این بخش در مقاله این نگارنده، تحت عنوان آب مایه آبادانی است و … در مهرماه سال 1390به همایش پیشرفت پایدار مهدیشهر ارائه گردیده است.

برچسب‌ها:آب انبار, آثار تاریخی, عباس مصباحیان سنگسری

---