بنا بدستور امامان معصوم (ع) در قبال تبلیغات سوء امویان نسبت به واقعه کربلا، شیفتگان اهل بیت (ع) ماتم عزای شهدای کربلا به محوریت امام حسین (ع) و آرمانهای حسینی را برگزار میکردند.
خاندان آل بویه که حکومت ایران را در اختیار داشتند ، مردم را تشویق به برپایی سوگواری به انحای مختلف می کردند که ریشه هنر با معنویت تعزیه خوانی ایران را به آن دوره نسبت می دهند. تعزیه خوانی در زمان سلسله صفویه شکل گسترده ای را به خود گرفت اما در عهد قاجاریه به اوج خود رسید . نمایش تعزیه در اواخر حکومت پهلوی رو به تباهی می رفت . که با پیروزی انقلاب اسلامی و توجه دولت بار دیگر جان تازه ای در کالبد این هنر ایرانی و اسلامی دمیده شد و عظمت گذشته خود را با اجرای بهتر از قبل باز یافته است . این هنر اسلامی به عنوان یکی از هنرهای مطرح جامعه در کنار تئاتر و سینما و تلویزیون جایگاه خویش را یافته و فلسفه وجودی عاشورا را در سبک و سیاق خاص ،عرضه می دارد.
اگر چه شبیه خوانی به ابتکار ایرانیان بوده است ، ولی هم اکنون مختص به کشور ایران نیست و در بعضی از کشورها و مناطق شیعی نشین مثل شهر کوفه برگزار میشود .
بدون تردید مردم مهدیشهر یا سنگسریها ی قدیم متانس با اهل بیت ،از این امر مستثنی ((مستثنا)) نبوده و عزاداری به شیوه مختلف از جمله به اجرای تعزیه یا شبیه خوانی می پرداختند.
تاکنون در مهدیشهر تاریخ مدونی از شبیه خوانی گذشته دور بدست نیامده است .لکن اگر مدیران وقت میراث فرهنگی از مجموعه بناهای تاریخی مذهبی مهدیشهر واقع در میدان تکیه که به منظور مراسم آیینی ، منجمله محل اجرای تعزیه را با دقت نظر و احساس مسئولیت حفظ و حراست می کردند . اگر دکاکین زیر مجموعه حسینه اعظم و مزمبل 40 پله بمنظور تعریض معابر تخریب نمی گردید و اگر آن فروشگاه بزرگ زیر مجموعه حسینه اعظم که در قدیم به شرکت مشهور بود و متجاوز از 45 سال قبل به هیئت تبدیل نمی گردید و اگر خود حسینیه اعظم قدیمی به شکل و شمایل سابق باقی می ماند ،حرف اساسی برای تاریخ تعزیه این شهر داشتیم . از همه مهمتر ، مهدیشهر دارای بقایای چون شبستانی روباز یا صحنه نمایش تعزیه به شکل مستطیل میباشد که اطراف آنرا ساختمانی دو طبقه احاطه کرده است .
این ساختمان دارای حجراتی است که نزد سنگسریها به طاق نما مشهور است . حجرات طبقه هم کف جایگاه تماشاچی های مردانه بوده است و حجرات فوقانی جایگاه بانوان نظاره گر میباشد . در این محل نمایش که از چهار دروازه قدیمی سه دروازه باقیمانده دارد دو دروازه آن مرتفع و برابر ارتفاع دو طبقه میباشد . و یک دروازه دیگر باقیمانده که در زاویه ضلع غربی و جنوبی قرار دارد و تشکیل ساباط را می دهد با سطح سقف هم کف برابر است . در بام دوطبقه ضلع غربی هنوز نقاره خانه ای باقی مانده است . این نقاره خانه قدیمی شهر علاوه بر آنکه به مناسبتهای مختلف از جمله در تعزیه خوانی ، محلی مرتفع برای کوبیدن طبل و نواختن شیپور و خبردار کردن مردم بوده است ، مؤذنها نیز از این جایگاه برای گفتن اذان استفاده می کردند. در میان محوطه این شبستان سکوئی ساخته شده است که صحنه نمایش یا محل استقرار اصلی بازیگران می باشد . فضای مابین این سکو و حجرات یا طاق نما در چند ردیف علاوه بر طاق نما ها محل نشیمن مردان و در گوشه ای دیگر محل نشیمن زنان می باشد . با این وصف باز هم محوطه عریضی برای فضای بازیگری و جنگ و حتی جنگیدن بر سوار مرکب امکان پذیر بوده است.

سقف این شبستان روباز همه ساله قبل از فرا رسیدن ماه محرم با برپایی خیمه ابا عبدالله الحسین ، پوشانده می شود . و بیشتر دیواره ها با پارچه مشکی و اشعار مذهبی استتار می شوند.

 کارشناسان معماری ، ساختمان محل اجرای نمایش تعزیه را به سبک و سیاق و قدمت صفویه می دانند و از این رو میتوان شروع تعزیه در مهدیشهر را حداقل به متجاوز از چهارصد سال تخمین زد.

 متأسفانه در چند سال اخیر ، مسئولین اداره اوقاف هم نه تنها در حفظ میراث گرانبهای فرهنگی مذهبی ، احساس مسئولیت نکردند ، بلکه در بهم ریختگی آثار پیشگام بوده و حجرات مذکور در طبقه همکف و حتی فوقانی را با نصب دربهای نامناسب فلزی و پوشش رنگ سبز به صورت مغازه اجاره ای یا انباری بد نما در آورده اند و از ظرفیت جایگاه تماشا چیها کاسته گردیده است . در مجموع باید گفت این دو نهاد یاد شده و هیئت های بی توجه به ماندگار شدن سوابق و ریشه مذهبی شهر ، یعنی بناهای مذهبی و آئینی ، عامل تغییرات ناموجه و بی حساب و کتاب و موجب ناهمگونی و تغییر و تخریب در معماری این بنای پر قدمت مذهبی و با اهمیت گردیده اند.

 یک ناهمگونی دیگر در حدود 9 سال قبل اتفاق افتاد . بدین نحو که ساختمان دو طبقه دارای حجرات جایگاه تماشاچی در ضلع شمالی را تخریب و با بازسازی مجدد و حذف جایگاه تماشاچی ها در این ضلع و آن هم نمای به شکل امروزی به فضای هیئت مجاور و قبلا بدان اشاره شد ملحق نمودند و از سوئی دروازه مرتفع یا ورودی اصلی هم بلاجبار تخریب می شد که شد ، دروازه نوی ساخته شده است.

با تخریب ضلع شمالی و دروازه اصلی چندین کتیبه پر نقش و نگار و نوشتار و تاریخ احداث بنا محل اجرای تعزیه نیز از بین رفتند تکرار می شود که اگر میراث فرهنگی وقت از این ویرانی جلوگیری می نمودند ، تاریخ تعزیه خوانی مستندی قابل ذکر بود. شاید هم نشان های نهفته دیگری وجود داشته باشد که در آینده آشکار گردد.

صرفنظر از تاریخ احداث محل اجرای نمایش تعزیه ، ادوات جنگی موجود هم چون : کلاهخود ، زره ، گرز ، نیزه ، سپر ، شمشیر ، خنجر ، دشنه که بسیار قدیمی هستند و نیز انواع البسه نقش آفرینان اولیاء و اشقیاء خوانان که طرح پیش تر از دوران قاجار را دارد ، شروع تعزیه خوانی 400 سال قبل مهدیشهر دور از انتظار نمی باشد.

 آنچه که مشهود است در قرون گذشته ، سنگسر سابق دارای تعزیه خوانان و تعزیه گردانهای هنرمند و بلند آوازه ای بوده است . حتی در اواخر سده قبل و اوایل این سده ، تعزیه خوانان زن هم به سرپرستی و تعزیه خوانی مرحومه زینب دختر عباس ، قد علم کرده بودند که گمان نمی رود در مناطق دیگر کشور تعزیه خوانی زنانه انجام شده باشد ، بهرحال برای بانوان مهدیشهر و در محوطه نسبتاً وسیع منزل تعزیه خوانی می نمودند . این اقدام شبیه خوانی زنانه را ، روحانیون وقت تحریم و تعطیل کردند.

 نام بعضی از دست اندرکاران تعزیه مهدیشهر ، نه تنها در شهر خود ، بلکه نزد پژوهشگران و اهل فن در امر تعزیه ی برخی نواحی مازندران و خراسان بر سر زبانها بوده و هنوز هم محققینی هستند که می خواهند از آنان بدانند و بنویسند.

 مرحوم کربلایی عزیز یکی از بزرگترین و استاد تعزیه ، تعزیه گردان ، تعزیه خوان درویش صفت و وارسته ای بوده اند که به اتفاق دوستان دست اندر کار تعزیه و به منظور تعزیه خوانی به بلاد دور و دیارهای دیگر سفر می کردند . در اوایل آذر 1388 جلسه ای در موزه ایل عشایر سنگسری با حضور جناب آقای دکتر حبیب الله درخشانی یکی از هنرمندان سنگسری مقیم تهران و عضو فرهنگستان هنر برقرار گردیده بود ، از شخصیت مرحوم کربلایی عزیز تعزیه خوان را پرسیدند و در ادامه فرمودند که آقای طیبی یکی از پژوهشگران مازندران درباره ایشان تحقیقاتی داشتند و می گفتند : کربلایی عزیز سنگسری تعزیه خوان و تعزیه گردان نامدار در برخی خطه مازندران و نواحی خراسان در گذشته دور بوده اند و می خواستند در مورد ایشان اطلاعات بیشتری کسب کنند . اینجانب برابر شناخت مختصری که شنیده بودم ، به عرض ایشان رساندم و برای تکمیل اطلاعات خودم ، نزد یکی از نوادگان برادر کربلایی عزیز بنام عزیز صفایی رفتم که ایشان هم دست اندرکار تعزیه می باشند و نیز با آقای علی ارمغانی یکی دیگر از دست اندکاران تعزیه وارد گفتگو شدم و اطلاعات ذیل ، به دانسته هایم اضافه گردید.

 کربلایی یوسف و کربلایی عزیز و مشهدی محمد علی سه برادر نامدار در تعزیه خوانی و تعزیه گردانی و شیپورچی بودند و در عبادت و بندگی حق تعالی پیشرو . هر سه برادر درویش مسلک و عاشق ابا عبدالله الحسین بودند .در مصیبت سید الشهداء و یارانش زار زار می گریستند . کربلایی یوسف و کربلایی عزیز به استثنای ماه محرم که برای تعزیه خوانی به سنگسر می آمدند ، مابقی سال را هر کدام به سوئی و در بلاد مختلف به تعزیه خوانی می پرداختند . مشهدی محمد علی تعزیه خوان نبوده اند ، اما شیپورچی تعزیه خوانی سنگسر را عهده دار بوده اند . او دوبار و به فاصله نیم ساعت قبل از شروع تعزیه به اتفاق طبل بال به نقاره خانه شبستان روباز می رفتند تا مردم را برای تماشا و شرکت در عزای حسینی یعنی تعزیه خبردار نمایند و پس از شروع تعزیه در میان برنامه های شبیه خوانی شیپور می نواختند . پس از فوت مرحوم محمدعلی ، فرزند ایشان بنام مرحوم مشهدی علی محمد علاوه بر تعزیه خوانی و در نهایت تعزیه گردانی به جای پدر مرحوم خود در بعضی فرصتها عهده دار شیپورزنی هم می گردیدند . قابل ذکر است دو فرزند ذکور محمد علی یکی بنام مرحوم علی اکبر که پس از طی کردن بچه خوانی مخالف خوان شدند و مرحوم علی محمد نیز پس از بچه خوانی اولیاء خوان یا امام خوان گردیدند . کربلایی یوسف و کربلایی عزیز هر دو نفر امام خوان بودند و صدای دلنشین و بلند و لحن خوبی داشتند.

 کربلایی عزیز نسخه های تعزیه را که به زبان سنگسری فرد گفته می شد و به عبارتی از قول دست اندرکاران امروز نمایش و فیلم ،تکس را خودشان تنظیم می کردند و در غیاب برادرش محمدعلی شیپور را به صدا در می آوردند . کربلایی عزیز در بلاد مختلف شاگردانی داشته و از بین آنانی که آموزش بهتری می یافتند ، نقشهایی را محول می کردند ، تا با وی در تعزیه خوانی همکاری نمایند.

 این تعزیه خوان نامدار که برای آخرین بار و در حدود 80 سال قبل ، در حالیکه در مهدیشهر به اجرای تعزیه خوانی و تعزیه گردانی مشغول بودند ، با لباس تعزیه بر تن ندای حق را لبیک گفتند . ایشان را پس از غسل و کفن همراه با لباس تعزیه دفن کردند . جالب است بدانیم پس از سالها از مرگشان ، وقتیکه همسرشان فوت می نماید ، قبر کربلایی عزیز را می شکافند تا زوجه اش را در آن قبر دفن کنند . ملاحظه می کنند جنازه اش بدون کمترین نقص صحیح و سالم مانده که فوراً بدستور مرحوم شیخ محمود استعلامی قبر را می پوشانند و همسرش را در جای دیگر دفن می کنند.

 از دیگر تعزیه خوانان نامدار سده قبل می توان به ملاحمزه اشاره کرد که صدای دل انگیز و رسای وی در سنگسر قدیم مثال زدنی و به صوت داودی مشهور و از امام خوانان بوده است . در اوایل این سده مرحوم کربلایی آقا محمود صفایی یا آق شیخ محمود صفایی که از عرفای معروف سنگسری و دارای چند اثر منتشر شده بودند . صدای خود را از پدرش ملاحمزه به ارث برده بودند . ایشان پس از ریزه خوانی به همراه پدر مرحومشان ، در میانسالی نقش امام را ایفا می کردند و باز هم نکته جالب اینکه یکبار وقتی شبیه خوانی امام حسین (ع) را عهده دار بودند ،پسر شیرخوارش منصور علی صفائی را به جای حضرت علی اصغر در سر دست گرفتند تا آماج تیر لشکر کفار قرار گیرد . آقا محمود همچون پدرش به تمام دستگاههای موسیقی آشنایی کامل داشتند زیرا که دستگاههای موسیقی با تعزیه خوانی در ارتباط بوده و هست.

مرحوم میرزا حامدی نیز از صدای بسیار خوبی برخوردار بوده اند که در زمان خود بیشتر نقشهای اصلی تعزیه را عهده دار می گردیدند و علاوه بر تعزیه خوانی ،در شاهنامه خوانی هم زبده بودند که علاقه مندان قهوه خانه ای فراوانی را داشتند.

 مرحوم طاهر وردی ارمغانی در اوایل این سده یکی از زبده ترین مخالف خوانها بودند که هم اکنون فرزندش علی ارمغانی ،در مسند مخالف خوانی و خیلی هنر مندانه که محبوبیت فراوانی کسب کرده اند به جای پدر ایفای نقش می کنند . مرحوم طاهر وردی را گروه مخالف خوان مانند برادرانش عباسعلی و حسینعلی ارمغانی ، ناصر علی کیپور ، نریمان چهره و مخالف خوانهایی بنام دیگر همچون علی اکبر صفائی برادر زاده کربلائی عزیز و نیز میرزا محمد زرگر و…. همراهی می کردند . حسینعلی ارمغانی در نقش درویش در روز عاشورا و وزیر پادشاه فرنگ در ورود به بازار شام و مهمانی در مجلس یزید نیز ظاهر می شدند . که ناصر علی کیپور نقش فرنگی را عهده دار می شدند.

 میرزا احمد حامدی که بدلیل شغل زرگری به میرزا احمد زرگر مشهور بودند از مخالف خوانها بودند . این مرحوم به اتفاق مرحوم غلامحسین مستخدمین حسینی ( سیستانی ) در نقش عربهای بادیه نشین ظاهر می گردیدند و با هم آوایی جالب و بسر و سینه زدن حکایت از واقعه کربلا می کردند.

 میرزا آقا شهریاری هم در تعزیه چهار سردار نقش آفرین حر و نیز نقش پادشاه فرنگ را در اوایل این سده ایفا می کردند.

 از دیگر تعزیه خوانان به ترتیب اهمیت نقش می توان به شادروان درخشانی به مرحوم کربلائی عباسعلی مستخدمین حسینی که ایفاگر نقشهای متعدد از جمله حضرت علی اکبر بودند . حاج آقا حسین گوهری ، مرحومان غلامحسین مستخدمین حسینی معروف به غلامحسین سیستانی ، مرحوم ملا ذبیح الله گوهری ، ملا ذبیح الله استعلامی، ملا جواد استعلامی ، سید داوود ، باقری ، حاج تقی رضائیان ، رضا رضائیان ، سهراب موئدی ،حاج محمد ابراهیم سقائیان ، رضا مستخدمین حسینی ، رضا جدیری ، عزیز صفائی، محمد علی صفائی …. را اشاره نمود.

از تعزیه گردانها یا به قول امروزی کارگردانان می توان علی محمد صفائی ، مرحوم آقا سید حسن ( آقا ) ، مرحوم میرزا آقا شهریاری و … نام برد . تعزیه خوانی در سنگسر از سال 1347 تعطیل گردید و مجدداً از سال 1368 با تلاش مرحوم علی محمد صفائی که از امام خوانان و تعزیه گردان بودند شروع گردید . با گذشت چند سال آقایان آقاعلی پوراسکندری ، علی ارمغانی ، علی عبدالحسینی با تصحیح لازم در نسخه ها و کار کارشناسی شده به جمع تعزیه خوانان پیوستند و تلاش این عزیزان تازه نفس و همکاری با پیشکسوت تعزیه مرحوم علی محمد صفائی ، به تعزیه مهدیشهر رونقی دوباره بخشیدند اینک گروه قمربنی هاشم به سرپرستی پوراسکندری و ارمغانی بهترین گروه تعزیه استان و حرف اول ارشاد اسلامی استان سمنان هستند. گروه دوم با نام محبان علی (ع) به سرپرستی عزیز صفائی و برادرانش که کاروان اسرا و بازار شام و خیمه سوزان و تعزیه ابراهیم خلیل الله در عیـد قربان و حضرت امام رضا (ع) روز شهادت امام رضا (ع) بر عهده دارند و گروه سوم تعزیه خوانی امام حسین (ع) به سرپرستــی امیر متولیان برخی از تعزیه را عهده دار می شود.

 در قدیم روز اول محرم تعزیه جام بلا یا عالم زهر را برگزار می کردند که در ارتباط با این موضوع ، عنوانی بدین مضمون « در بیان اتمام حجت نمودن آن مولای بشر بنمودن آیه الله اکبر » *( بر نمرود سیرتان ابتر و تمامی شهادت جناب علی اصغر )* را صفی علیشاه در صفحه 49 زبده الاسرار مرقوم فرمودند و در شرح حال آن صفحاتی از اشعار حزن انگیز را به نظم در آوردند که یکی دو بیت از آن ذکر می شود :

 بانک زد کایساقی بزم الست                            شیره خوار از کودکی شد می پرست

شیر خوار عشق از امداد پیر                             شد ز بوی باده  مست و شیر گیر

روز دوم محرم تعزیه حضرت مسلم . روز سوم در قدیم تر تعزیه حضرت رقیه و خرابه بازار شام بوده که از سال 1340 تعزیه حضرت امیر مومنان علی (ع) را برگزار می کردند . روز چهارم تعزیه چهار سردار یا حر . روز پنجم تعزیه حضرت علی اکبر . روز ششم تعزیه حضرت قاسم . روز هفتم تعزیه حضرت عباس (ع) . روز هشتم تعزیه فرنگی و مجلس یزید . روز نهم ( صبح تاسوعا ) در محله زیارت تعزیه حضرت عباس (ع) . روز نهم ( بعدازظهر تاسوعا ) تعزیه حصیب . شب عاشورا را تعزیه طفلان مسلم و صبح عاشورا تا ظهر عاشورا ، تعزیه به شهادت رسیدن امام حسین (ع) را برگزار می کردند .

توضیح : این مقاله پیش از این در روزنامه ایران، پیام استان سمنان و ماهنامه خیمه منتشر گردیده است.

برچسب‌ها:تعزیه, عباس مصباحیان سنگسری, محرم

---