پس از انتشارمطلب (درنگی بر ویرانه های شهرمان)در سایت سنگسر نیوز، دوستی به طعنه دلتنگیهای ذکر شده را نشانه پیری خوانده بود. از این رو بر آن شدم تا نگاهی هم بر آن روی سکّه داشته باشم، نگاهی بر نیمه پُر لیوان. که تقدیم حضور تمام سنگسریهای سنگسر دوست مینمایم. باشد که بزرگترها و جوانترها در تحقیق مربوط به تونل تاریخی قلعه پایین به قلعه بالا(المهدی) یاری ام نمایند.

درگوشه ای ازشهرمان، عمارتی کُهن درمیان فضای سبزی دلنشین و درختانی بالابلند خودنمایی میکند که بخاطر دیوارها و درختان بلندش تنها از داخل محوطه باغش یا از فراز کوه میتوان بخوبی آنرا دید.

اولین  باری که پای  به  این عمارت گذاشتم، زمانی را که  بیاد  ندارم چه  مدت  بطول  انجامید مسحور و بر جای خود میخکوب بودم. اولین چیزی که تحت تآثیر عظمت و شکوه این عمارت در ذهنم نقش بست و ملکه  ذهنم شد، کاخ سپید سنگسر بود. این عمارت با سپیدی دلنشینش در فضای سبز دل انگیزی که احاطه اش کرده، نگینی سپید در خاتمی سبز را تداعی می کند.

 

(نمایی از ضلع شمال شرقی)

این عمارت متعلق به زنده یاد حاج محمدجواد جوادی است که خود مرحوم ازقول پدرشان(زنده یاد حاجی جوادی) که ایشان نیز از مرحوم پدرشان نقل قول میکردند، قدمت این بنا را حداقل150 سال ذکر کرده اند که با احتساب گذشت 20 سال از درگذشت ایشان، قدمت این بنا  حداقل 170 سال تخمین زده  میشود. ساخت این بنا توسط مرحوم چراغعلی جوادی، پدرحاجی جوادی انجام شده است. بجز این بنا، دو بنای دیگر نیز در باغ وجود دارد. یک بنا درضلع غربیِ کاخ سپید که آنهم خشتی و یک طبقه است  و در زمان ازدواج ( حاجی جوادی) بنا  شده تا  محل سکونت پدر حاجی ( زنده یاد چراغعلی جوادی)باشد و کاخ سپید را به فرزندشان حاجی تقدیم کردند.

 

(نمایی از حیاط ساختمان خشتی غربی به کاخ سپید)

بنای دیگری که آجری و دوطبقه است در ضلع شمالی کاخ سپید قرارگرفته، این بنا نیز در زمان خود از معماری زبانزدی برخوردار و قوسی که در نمای آن بکاررفته، درآن زمان منحصر بفرد بوده است.ارتفاع این بنا از کاخ سپید بلند تر و در محلی بالاتر از آن بنا شده، شاید به این دلیل که دید آن به فضای باغ و کوههای اطراف از فراز کاخ سپید میسر گردد. پنجره های متعدد در اطراف ساختمان نورگیری و آفتاب گیری فوق العاده ای را مهیا کرده و محیط درونی بگونه ای ست که هم ساکنین و هم میهمانان هرگز احساس خستگی و یکنواختی نمیکنند. در ضلع جنوبی این بنا حوضی بشکل ستاره با فواره های متعدد ساخته شده که در سالهای اخیر ساخته شده و طرح آن سلیقه مرحوم حاج محمد جواد است. علت ساخت این بنا نیز  ازدواج  زنده یاد  حاج محمد جواد   بوده است.

 

(ساختمان دو طبقه آجری که در ضلع شمالی کاخ سپید واقع شده است)

(نمایی دیگر از ساختمان آجری شمال کاخ سپید)

 و اما……..کاخ سپید:

بنایی خشتی است در دوطبقه، طبقه فوقانی شامل 3 اطاق بزرگ(سه دری)است که برای پذیرایی از میهمانان در نظر گرفته شده و بقول قُدما میهمانخانه بوده است و ازطریق سه راه پله نسبتآ کوتاه قابل دسترسی است. پله های  شرقی و غربی که یکی محل خروج بانوان و دیگری محل خروج آقایان بوده ، راه پله دیگری نیز در ضلع جنوبی  وجود دارد که با توجه به وجود درب ورودی اصلی در ضلع جنوبی ودر کوچه پاپالوو(در حال حاضر مسدودشده است) محل ورود میهمانان و راه دسترسی از آشپزخانه به مهما نخانه بوده است. درضلع شمال غربیِ طبقه بالا نیزدربی کوچک به راه پلهِ سرپوشیده ای با پله های تیز وجود دارد که دسترسی به پشت بام را میسر میسازد.

(نمایی از ضلع شمال شرقی)

(راه پله غربی و راه پله دسترسی به پشت بام)

اطاقها (سه دریها)  توسط پنج بخاری هیزمی که در وسط اطاق تعبیه شده و لوله های  دودکش آن مستقیمآ به پشت بام میرفته گرم میشدند. وجود این بخاریهای هیزمی در وسط اطاق علاوه بر ایجاد گرما، با علاقه ای که ما ایرانیان و بخصوص ما سنگسریها به آتش، شنیدن صدای آن و تماشای شعله های آن داریم،فضایی دلپذیر را در خاطر میهمانان حک میکرده است.

(نمای جنوب شرقی)

در چهار سوی این بنا دربها و پنجره های متعددی نصب شده (در حل حاضرتعدادی از آنها  بدلیل جلوگیری از هجوم سرما مسدود شده)، که دید نزدیک آن به باغ و دید دور آن در پس فضای سبز،کوههای بلند اطراف سنگسر بوده ،این مناظر تصاویر زیبایی را در ذهن بیننده ماندگار میکرده است.

ازجمله مسائلی که در معماری سنگسر بسیار دیده میشود و بنظر  حقیر نشانه طبع بلند نیاکان ماست، ایجاد بنای میهمانخانه هابا سقف بسیار بلند بوده، چراکه این عمل فضای داخل اطاق را بسیار بزرگتر  از مقدار واقعی نشان داده و با وجود وسعت دید بیشتر، فضا را باشکوهتر می نمایاند. این بنا نیز دارای سقفی بلند  است که بگمان من بیش از4.5 متر است (در آپارتمانهای امروزی این مقدار2.8 متر درنظر گرفته میشود). سقف بوسیله  تیرهای گِرد چوبی در فواصل حدودآ0.5 متری وتخته هایی بعرض 10سانت (لَت یا گوولی سنگسری)که فضای بین تیرها را پُرکرده پوشانده شده، معمولا معمارها در وسط اطاق بر روی همین تخته ها نام خود و تاریخ را مینگاشتند اما متاسفانه دراین بنا اثری از آن یافت نشد که بنظر بنده احتمالا در هنگام نصب لوله بخاری تخریب شده است.

 

درحال حاضر و کمی قبلتر جهت ایجاد محل نصب درب وپنجره(در قسمت بالا)ازدو تیر چوبی یا فلزی استفاده میشود که در اصطلاح(نعل درگاهی)نامیده میشود. اما در این بنا و درکلیه درگاهیها ازطاق یا قوس استفاده شده که هم  شکل زیبایی به درب و پنجره میدهد و هم  بهتر از نعل درگاهی بار دیوار بالا را به طرفین و دیوار پایین منتقل میکند. ازطرفی نیمدایره ایجاد شده در بالای درب و پنجره بوسیله دریچه های مشبکی که  هنر دست نجاران سنگسریست مزّین میگردد. این دریچه در غیاب شیشه، هم کار تهویه فضا را انجام میدهد هم نور آفتاب رابشکل ستاره های کوچک بداخل اطاق میتاباند، تابش نور بشکل ستاره (یا اشکال هندسی دیگر) در اطاقهای بدون برق ولامپ زیبایی خاصی به فضای اطاق میدهد که فقط کسانی که آنرا تجربه کرده اند میدانند چقدر زیبا و دلفریب است.

 (این تصویر مربوط به محل دیگریست که بجهت نمونه ارایه شده)

(راه پله جنوبی که احتمالا راه پله اصلی عمود بر این جهت و در دو ردیف بوده)

 وجود رِف و تا بَره های متعدد با  قوسها ی زیبا  و گچبریهایی که هنر دست بناها و معماران سنگسریست و نه پیش ساخته های امروزی که با چسب چسبانده میشود، زیبایی تاریخی فضاها را چند برابر میکند.

نمای خارجی ساختمان نیز بوسیله گچ سفید شده که خدامیدانددرطول عمراین بناچند بار توسط بانوان ساکن ، با دوغابه گچ  مجددا به سپیدی روز  اولش  باز گشته. در چهار سوی طبقه فوقا نی ایوا نی بعرض حدود یک متر وجود دارد که توسط23 ستون بلند زیبا محصور شده ،این ستونها که کارانتقال بار سقف بالکن به زمین را انجام میدهند ازجنس چوب گرد میباشند اما بجهت رعایت همخوانی و ایجاد زیبایی بوسیله گچ  و بهمان صورت ِگرد سفید شده اند. سرستونهایی ازگچ نیز دربالای آن تعبیه شده تا شکوه وعزمت بناهای باستانی را در ذهن بیننده تداعی کند.در ضلع شمالی که در واقع پشت عمارت بوده 9ستون در فواصل مساوی نصب شده امادرضلع جنوبی که ورودی عمارت بوده 10ستون بر افراشته شده که  سه ستون وسط  دارای فواصلی نزدیک بهم  و  بقیه دارای  فواصل مساویند. بنظرحقیر فضای بین سه ستونِ وسط به دو راه پله موازیِ هم وعمود بر بنا بوده که یکی محل ورود بانوانِ میهمان و دیگری آقایانِ  میهمان بوده است، وجود دو در گاهی که درحال حاضر یکی از آنها مسدود شده این نظر را تایید میکند.

 دوستی میگفت: هرزمان که برای کوه پیمایی به الله صُفه میروم،جذابیّت وزیبایی این بنا دقایقی طولانی مرا بر جای خودمیخکوب میکند، حال آنکه بدلیل وجود دیوارهای بلند ودردرختان متعدد، این منظره دلنشین از دید بسیاری از همشهریان ما مخفیست .

 

 (منظره کوه الله صُفه از ایوان شرقی)

 طبقه زیرین این عمارت شامل : نشیمن (گرمخانه) ، آشپزخانه (مُطبَخ) و انباریها (گَزینه) بوده و ارتفای آن بسیار کمتر از طبقه  فو قا نیست. سقف آن بشکل نیمدایره ( سِرپوش ) و همانند میهما نخا نه دارای رَف و تابره است. ازدیگر مسائل فنی قابل توجه که توسط معماران سنگسری دراین بناو بنا های دیگر رعایت میشده ، ایجاد همین نوع سقف نیمدایره است. همانگونه که میدانیم هوای گرم ایجادشده ابتدابه بالاترین  نقطه اطاق یعنی سقف رفته و آرام آرام به سطوح پایین تر میرسد.لذا این نوع سقف ضمن عدم استفاده از تیر چوبی و هزینه های آن ، فضای فوقا نی را که میبایست در ابتدا از گرما اشباع گردد سپس به پایین برسد را کمتر کرده (بعلت  شکل  نیمدایره) ودرنتیجه فضازودتر گرم میشود.از دیگر نکاتیکه درساختمانهای خشتی قابل توجه است ضخامت زیاددیوارها ست که موجب جلوگیری از خروج  حرارت به خارج از بنا میگردد و البته خود خشت که بعلت عدم تراکم (مانند بتن یا آجر)دارای فضاهای کوچکی است که دارای هواست وهمین هواسبب عایق حرارتی و صوتی شدن آن میگردد.

 درضلع غربی باغ زیر زمین کوچکی وجود داشته که در و ا قع کار یخچال امروزی را برا ی صاحب خانه انجام میداده و نام آن یخچال یا (رهون یاِ روون چاله) بوده( یخچال یعنی چاله ایکه هوای آن در حد یخ سرداست).این زیرزمین دارای قفسه بندی چوبی و محل نگهداری لبنیات مصرفی یکساله صاحبخانه بوده است.

  ازدیگر نکاتی که در بدو ورود سوالی را در ذهن بیننده ایجاد میکند آب مصرفی باغ است.دربالاتر از میدان امام یا  ( فلکه )چشمه پر آبی وجودداشت که آب مصرفی  این باغ در ابتدا  از آنجا  تآمین میشده ،اما کمی شور بوده وهمین امر باعث شده تاآب انباری ساروجی درضلع شمالی باغ احداث گردد.شبها آب شیرین دربند در این محل ذخیره و در ساعات روزمورداستفاده قرار میگرفته است. در ساختار این آب انبار از ملات ساروج  استفاده شده که بخوبی کارآب بندی راانجام میداده وکوچکترین نشتی آبی وجودنداشته،این درحالیست که امروزه باوجود سیمان ،قیرگونی،ایزوگام وانواع موادآب بند،دائم درگیرنشتی آب حوض کوچک حیاطمان یا حمام و سرویسمان هستیم.

 

(پس زمینه کوه الله و پیش زمینه باغِ کاخ سپید)

مطمئنآ این عمارت شاهد وقایع تاریخی بزرگ و کوچکی بوده که متاسفانه هیچ دست نوشته ای از آن نیافتم اما  در تحقیقی نه چندان عمیق از بزرگترها، به نکاتی مرتبط با این بنا رسیدم که شنیدن آن خالی از لطف نیست:

با عنایت به اینکه زنده یاد حاجی جوادی از اعضای انجمن شهر بودند وبا عنایت به مهمان نوازی سنگسریها، بخصوص خانواده جوادی مطمئنآ این بنا شاهد جلسات متعدد انجمن شهر وصاحب منصبان دولتی بوده است.   نقل است که وقتی نخست وزیر وقت(هویدا) به این استان سفر کرده، میهمان همین کاخ سپید بودند.

   از دیگر اتفاقاتی که در این عمارت بوقوع پیوسته مربوط به موضوع کشف حجاب بوده،دولت که از حجاب زنان سنگسری و اعتقادشان به آن اطلاع داشت دست به ترفندمی زند. بدین شرح که سران طوایف ایل سنگسر را یک به یک دعوت کرده وبا تهدید از آنها میخواهند هر کدام در یک روز  بخصوص که توسط مامورین حکومتی اعلام میشود بهمراه کلیه زنان طایفه به این ساختمان مراجعه و درحضور مآموران دولتی اقدام به کشف حجاب نمایند.

ازجمله خاطراتی که شخصآ بخاطر میاورم اینکه: روزی از مدرسه بخانه برمیگشتم،  شلوغی و همهمه  عده ای در فلکه نظرم را جلب کرد. پس از کنار زدن چند نفر ،  دو اتومبیل را که درست بیاد ندارم جیپ بود یا لندرور دیدم درمیدان امام پارک کرده ودوشکاربزرگ باشاخهایی پیچ درپیچ درباربندآن بسته شده و توسط پاسبانان محافظت میشدند،سوال کردم گفتندبرادرشاه (شاپورغلامرضا) در پرور برنامه شکار داشته اند و نهار را میهمان آقای جوادی هستند. که بی شک میهمانی در همین بنا برگذار شده است.

به هر صورت شاید نیازی به نقل تاریخ هم نباشد چرا که به محض ورود به باغ،کاخ سپید در پیش روست و خود تاریخ را فریاد میزند.هلهله میهمانانی که از راه پله ها بالاو پایین میروند،در تراس ایستاده ومشتا قا نه به تابلو ی  سبز باغ وسرخ وقهوه ای الله صٌفه خیره شده اند

(عکس از موزه عشایر ایل سنگسر)

به طبقه پایین که میروی ، سقفهای کوتاه قوسی ، درگاهیها با قوسهای  شاخ بزی و نیمدایره از ژرفای تاریخ با تو حرف میزنند.در گرمخانه کُرسی را میبینی و لحافی از جاجیم رنگارنگِ هنر دست بانوی سنگسری که بر روی آن گسترده شده، وچراغ زنبوری و لَمپا که محیط را غرق در نور کرده اند. برروی کرسی تنقلاتی  میبنی که همه از همین سرزمین است : اناریا قوت درجزین ودشت ، شُکولتا (برگه زردآلو) و گردوی دربند ، توت خشک،پوشتنا (سنجد) ، اَمبروتا (برگه امبرود)و……. به طبقه بالا که قدم میگذاری محیط رسمی تراست، همهمه میهمانانی که با لباسهای فاخر آرام با یکدیگر سخن میگویند.صحبت از رفع مشکلات شهر واندیشه هایی برای آبادی و آبادانیست.ودر این میان صدای چراغهای زنبوریست که سکوت گاه وبیگاه  میهمانان را پنهان میکند.بانوانی را میبینی که مجمع های بزرگ مسی لبریز از پلو و گوشت بره سنگسری را از مطبخ به راهپله میبرند و بدست مردان خانه میدهند تا به مهمانخانه ببرند.

 بوی ته چین وگوشت بره سنگسری فضای  باغ را اشباع میکند.اینک زمان بدرود به تاریخ است.هرچه که از کاخ سپید دور میشوی صدای همهمه کمرنگتر میشود.آخرین نگاه به آن فضای زیبا …..و با صدای بسته شدن درب فلزی جدیدی که نصب شده، اندک صدای باقیمانده تاریخ نیز در گلو میماند و بجز خاطره ای دلنشین دیگر هیچ نمی ماند……..ودیگرهیچ……

در پایان لازم میدانم که از همسر گرامی زنده یاد حاج محمد جواد جوادی، فرانس فاعلی عزیز و خواهر نازنینم که در جمع آوری مطالب و تهیه عکس  یاری ام نمودند سپاسگذاری و قدردانی نمایم.

                                                             باسپاس- بختیارذوالفقارخانی- آذر 1391

برچسب‌ها:بختیار ذوالفقارخانی, حاج محمد جواد جوادی, حاجی جوادی, کاخ سپید سنگسر, معماری سنگسر

---