درگفتار پیشین ضمن بحث پیرامون الفبای سنگسری و حروف سی و هفتگانه آن (با رسم الخط فارسی) این مطلب مورد اشاره واقع شد که زبان سنگسری دارای هشت حرکت بوده و حرکت های مورد اشاره نیز جزو الفبا محسوب میگردد که بشکل زیر نمایش داده میشود:

ء	ا	ب	پ	ت	ث	ج	چ	ح	خ	د
ذ	ر	ز	ژ	س	ش	ص	ض	ط	ظ	ع
غ	ف	ق	ک	گ	ل	م	ن	و	ۆ	ۉ
ه	ۂ	ی	ێ

جدول 1

همچنین طبق رسم الخط لاتین حروف بیست و هشتگانه الفبای سنگسری بصورت زیر نمایش داده میشود:

H	G	F	Ě	E	D	C	B	Â	A
R	Q	P	O	N	M	L	K	J	I
Ž	Z	Y	X	W	V	U	T	Š	S

جدول 2

بعد از بحث فوق دو جمله زیر بعنوان مثال ارا‌ئه گردید که در این گفتار نحوه نگارش فعل (کردkrd) و مباحث پیرامون آن که به عنوان کلی کردەشkrdaš نام برده می شود موضوع بحث می باشد.

١ – تقی دیروز از تهران آمد.

Izi taqi tehrwn trâ bme(bm he)

     ئیزی تەقی تێهرۉن ترا بمێ (بم هێ)

٢ – من آش نمی خورم

A šrvâ vnâxwndi (vnâxwnd hi)

    ئە شروا وناخۉندی (وناخۉند هی)

 کردەشkrdaš

 اصلی ترین و مهمترین جزء زبان که ستون کلام و گفتار بر آن استوار شده و نمایاننده کار صورت گرفته است در زبان سنگسری کردkrdنامیده شده و با توجه به آنکه از علائم جمع در سنگسری ” ا ”  ” ۉن”  “گەل”  و “ئەش” می باشد { مثال به ترتیب : بۆچۂ ← بۆچا ، کتاب ← کتابۉن ، کۆرد ← کۆردگەل ، شۉم (بمعنی جنب وجوش) ← شۉم ئەش یا شۉمەش (جنب و جوش شاخه های درخت) } به مجموعه مباحثی که پیرامون کردمطرح و به قواعد و قوانین آن میپردازد کردەشkrdaš گفته می شود.

کرد که اصلی ترین جزء یک ردیف گفتاری با معنی یا رەجrajاست میتواند در زمانهای مختلف حادث گردد و  مباحثی که پیرامون گاه و زمان کرد طرح می گردد “کردنمۆkrdnmo“ نامیده میشود که برگرفته شده از دو واژه کرد و نمۆ می باشد و واژه نمۆ مرتبط با زمان است مانند نمۆژدێر ، نمۆسەر ، نمۆشۉم.

بر این اساس کردنمۆ میتواند پنج وضعیت به خود بگیرد

١ – پەشت گودەرpaštgudar	٢ – سەرگودەرsargudar	٣ – پرۉن گودەرprwngudar
۴ – پەشت پرۉنpaštprwn	۵ – ئۆردord

جدول 3

پەشت گودەر اشاره به صورت پذیرفتن کرد در زمانی که پشت سر گزارده ایم داشته و دلالت بر گذشته دارد و پرۉن گودەر اشاره به صورت پذیرفتن کرد در زمانی که پیش رو داریم داشته و سەرگودەر نیز وضعیت کنونی را می رساند.

پەشت پرۉن به نوعی از حدوث کرد می پردازد که جنبه شرط داشته ویا زمان حدوث آن در هم ادغام شده باشد و نهایتا ئۆرد تکیه بر دستوری بودن و امر شدن کرد دارد.

هر یک از این پنج جزء اصلی کردنمۆ خود دارای زیر مجموعه هایی است که کردچەمkrdcam نامیده می شود و نحوه شکل گیری کرد از لحاظ حدوث زمانی را برای ما مشخص می کند که نام آنها از قرار ذیل بوده ودر ادامه با ارائه مثال با مفهوم آنها بیشتر آشنا خواهیم شد.

پەشت گودەر	سەرگودەر	پرۉن گودەر	پەشت پرۉن	ئۆرد
توساtusâ	توساtusâ	دەمdam	خاندxând	ها ئۆردhâ ord
دەم توساdamtusâ	بێتنیbetni	دورdur	پاتیpâti	نێ ئۆردne ord
دورتوساdurtusâ			می پاتmipât
رۆوشrouš
دەم رۆوشdamrouš
دورdur
دوردەمdurdam
دوررۆوشdurrouš
بێتنیbetni
دوربێتنیdurbetni
دەم بێتنیdambetni

جدول 4

نکته : نظر به آنکه در زندگی روزمره توصیف کارهایی که در زمان حال صورت میگیرد وصل به آینده است لذا توسا سەرگودەر  عملا در محاوره برای هردو زمان حال و آینده بکار میرود.

 مفهوم دیگری که در مقوله کردەش مطرح است آنست که کلیه کردها از واژه ای که محدود به زمان خاصی نبوده نشات گرفته و موجب مشخص شدن  زمان حدوث آن می شوند. آن مفهوم و واژه اصلی که درصدر کردها قرار دارد را مەس کردmaskrd گویند و عموما در زبان سنگسری مەس کرد به ” تنtn ” یا ” تێتن tetn ” ختم میشود مانند بشۆتن ، بشۆتێتن ، دشۆتن ، دشۆتێتن.

به مثال زیر که  صرف  “مەس کرد” بشۆتن و دشۆتن را در دو وضعیت کردنمۆ ی  پەشت گودەر و سەرگودەر نشان میدهد توجه نمایید:

	بشۆتنbšotn (مەس کرد)
بشوهی    bšu hi		بشو هۉن  bšu hwn
بشوهێ   bšu he		بشو هین  bšu hin
بشو هۆ  bšu ho		بشو هن  bšu hn
بشو هە  bšu ha

جدول 5

مثال صرف “مەس کرد”  دشۆتن در وضعیت “توسا سەرگودەر چەم کرد”

	دشۆتنdšotn (مەس کرد)
دشۉند هیdšwnd hi		دشۉن هۉنdšwn hwn
دشۉند هێdšwnd he		دشۉن هین    dšwn hin
دشۉند هاdšwnd hâ		دشۉن هنdšwn hn
دشۉند هۂdšwnd hě

جدول 6

همانگونه که ملاحظه می کنید “مەس کرد” بشۆتن که بمعنی رفتن است در وضعیت زمانی دەم پەشت گودەر صرف شده و این کرد در این چەم کرد درهفت حالت قرار یافته است که با این توضیح به یک تعریف دیگر در مقوله ” کردەش ” می رسیم  که قرارqrâr نامیده می شود و عبارت از توصیف حدوث کرد در هر یک از چەم کردها است . بعبارت دیگر هر چەم کرد شامل هفت قرار بوده که بصورت زیر بیان می شود.

ئوۆل تەک کرد   ← بشوهی	ئوۆل چۉند کرد   ← بشوهۉن
دومین تەک کرد  ← بشوهێ	دومین چۉند کرد  ← بشوهین
شۂمین تەک کرد ← بشوهۆ	شۂمین چۉند کرد ← بشو هن
چارمین تەک کرد← بشوهە

جدول 7

نکته دیگری که بعلت اهمیت ویژه ‌آن جداول ۵ و ۶ بصورت رنگی نمایش داده شده  ترکیب بندی کرد در زبان سنگسری است. همانگونه که ملاح‌ظه می کنید کردها در این دو مثال از سه جزء تشکیل شده است. جزء اول که به رنگ قرمز بوده و در این مثال شامل حرف (واژەک) “ب” و “د” است که بعنوان پیش کردpiškrd شناخته شده و نقش خاصی در بیان معنا و مفهوم کرد دارند به نحوی که در همین مثال تغییر “ب” به “د” موجب تغییر معنی “رفتن” به “جا شدن” شده است. جزء دوم که به رنگ مشکی  و در این مثال شامل واژه های “شو” و “شۉند” و “شۉن” بوده و در حقیقت بن مایه واساس کرد است و معنای آن را می رساند و بعنوان کردبۉنkrdbwn شناخته می شود. جزء سوم که منظور نظر اصلی در این گفتار است به رنگ سبز نشان داده شده است یارکردyârkrd نام داشته و اهمیت  و نقش آن در آنست که این واژه ها به یاری کرد می آیند تا مشخص شود توسط چه کسی یا کسانی آنها صورت پذیرفته اند.

 نکته ای که در اینجا وجود داشته و اهمیت دارد آنست که حرف “ه” در یارکرد نوشته شده ولی اکثرا در محاوره تلفظ نمی شود مثلا واژه  “خۉند هۂ” (به معنی می خورد) در محاوره “خۉندۂ” تلفظ می شود ولی اگر ما آن را به شکل دوم آن یعنی “خۉندۂ” بنویسیم  معنای جایی دورتر و پیرامون خواهد داشت و در حقیقت ماهیت اسمی به خود میگیرد.

نکته دوم در مقوله یارکرد آنست که حرف “ه” در محاوره در مواقع بسیاری بصورت “ی” تلفظ می گردد مثلا “بشوهی” عملا “بشویی” بیان می گردد ولی موضوعی که لازم به توضیح است آنست که اصولا خود یارکرد نوعی کرد بوده که  “مەس کرد” آن هەستنhastn و با مشتق شدن از آن گاها بصورت “ه” و گاها بصورت”ی” تلفظ می شود و بنا بر این بهتر است در نوشتار  شکل اصلی آن بکار گرفته شود.

نکته سوم اینکه کردەش از یک منظر به دو گروه کلی ١- نەرمیاnarmyâ  ٢- نستۆرnstor  تقسیم می شود . نەرمیا کرد، کردی است که در وضعیت پەشت گودەر صرف آنها با یارکرد همراه می گردد مثلا: ئه بشوهی ، تۆ بشوهێ ، نه بشو هۆ ، نۆ بشوهه ، هەم بشوهۉن ، خا بشو هین ، ئنۉن بشو هن.     نستۆرکرد ، کردی است که دروضعیت پەشت گودەر نیازی به یارکرد ندارد مثلا : مە بژێ ، تە بژێ ، نی بژێ ، نێ بژێ ، هەم بژێ ، خا بژێ ، ئنۉن بژێ.

همانطور که ملاحظه می شود علاوه بر مسئله یارکرد واژه هایی چون ئە ، تۆ ، نە ، نۆ در مثال اول تبدیل به مە ، تە ، نی ، نێ شده است که جهت جلوگیری از اطاله کلام بحث راجع به این واژه ها و دیگر موضوعات دستور زبان سنگسری به گفتارهای آتی موکول میگردد.

حال که با برخی ازتعاریف اولیه مقوله افعال در زبان سنگسری شامل کردەش ، کردنمۆ ، کردچەم ، پیش کرد ، قرار، کردبۉن ، یارکرد آشنا شدیم جهت تسلط بهتر به این مفاهیم و بسط بیشتر مطلب “کردچەم”های مختلف “بشۆتن” را در چهار “کردنمۆ”ی اصلی آن نوشته و مرور می کنیم تفاوت اصلی این “کردچەم”ها خصوصا در”پەشت گودەر” در “قرار” سوم و چهارم “تەک کرد” نمود پیدا میکند که جهت جلب نظر بیشتر این دو ” قرار” با رنگ آبی نشان داده شده است. همچنین نظر به آنکه در “پەشت پرۉن کردنمۆ” با استثناهای زیادی در صرف “کرد” در زمانهای مختلف مواجه است لذا با توجه به این که این بحث برای اولین بار مطرح و ممکن است سردرگمی هایی را بوجود بیاورد صرفا سه جمله ذیل جهت مثال ارائه و بحث آن نیزبه گفتارهای آتی ارجاع میشود

١- پاتی وگێرت بۆ بۉ     pâti vgert bo bw

اشاره به آن دارد که چیزی را میبایست قبلا به تصرف در می آورد هر چند نتیجه الان آن خیلی مهم نیست

٢- می پات ومی گێرت       mipât vmigert

الزاما می بایست به تصرف در می آورد و نتیجه الان آن از مثال قبلی از اهمیت بیشتری برخوردار است

٣- نخاندهۂ بەمیسهۂ    nxând hě bamis hě

نمی خواهد بنویسد یا بنویسی، جنبه منعی داشته و با نهی تفاوت دارد

بشۆتن (مەس کرد)bšotn(maskrd)
پەشت گودەرpaštgudar
توساtusâ	بشوهی	بشوهێ	بشهۉ	بشهۆ	بشوهۉن	بشوهین	بشوهن
دەم توساdamtusâ	بشوهی	بشوهێ	بشوهۆ	بشوهە	بشوهۉن	بشوهین	بشوهن
دورتوسا durtusâ	شوهی	شوهێ	شوهۆ	شوهە	شوهۉن	شوهین	شوهن
رۆوش rouš	می شوهی	می شوهێ	می شهۉ	می شهۆ	می شوهۉن	می شوهین	می شوهن
دەم رۆوش damrouš	می شۆهی	می شوهێ	می شوهۆ	می شوهە	می شوهۉن	می شوهین	می شوهن
دور dur	بشۆبۆهی	بشۆ بۆهێ	بشۆبهۂ	بشۆبهۆ	بشۆبۆهۉن	بشۆبۆهین	بشۆبۆهن
دەم دور damdur	بشۆبۆهی	بشۆبۆهێ	بشۆبۆهۆ	بشۆبۆهە	بشۆبۆهۉن	بشۆبۆهین	بشۆبۆهن
دوررۆوش durrouš	می شۆبۆهی	میشۆبۆهێ	می شۆبۆهۆ	می شۆبۆهە	میشۆبۆهۉن	می شۆبۆهین	می شۆبۆهن
بێتنی betni	دەبوهی می شوهی	دەبوهێ می شوهێ	دەبهۂ می شهۉ	دەبهۆمی شهۆ	دەبوهۉن می شوهۉن	دەبوهین می شوهین	دەبوهن می شوهن
دوربێتنی durbetni	دەبۆهی شوهی	دەبۆهێ شوهێ	دەبۆهۆ شوهۆ	دەبۆهە شوهە	دەبۆهۉن شوهۉن	دەبۆهین شوهین	دەبۆهن شوهن
دەم بێتنی dambetni	دەبوهی می شوهی	دەبوهێ می شوهێ	دەبۆهۆ می شوهۆ	دەبۆهە می شوهە	دەبوهۉن می شوهۉن	دەبوهین می شوهین	دەبوهن می شوهن
سەرگودەر  sargudar
توسا	شۉندهی	شۉندهێ	شۉندها	شۉندهۂ	شۉن هۉن	شۉن هین	شۉن هن
بێتنی	دەرهی شۉندهی	دەرهێ شۉندهێ	دەرهۆشۉندها	دەرهەشۉندهۂ	دەرهۉن شۉن هۉن	دەرهین شۉن هین	دەرهن شۉن هن
پرۉن گودەرprwngudar
دەم	بەشهو	بەشهۉ	بەشهۉ	بەشهۉ	بەش هون	بەش هین	بەش هون
دور	پیندۂ بەشهو	پیندۂ بەشهۉ	پیندۂ بەشهۉ	پیندۂ بەشهۉ	پیندۂ بەش هون	پیندۂ بەش هین	پیندۂ بەش هون
ئۆرد ord
هائۆرد		بەشۂ
نێ ئۆرد		نەشێ

برچسب‌ها:احمد صداقتی, رسم الخط سنگسری, زبان سنگسری

---