بی شک محیط زندگی و موضوعاتی که در پیرامون هر جامعه ای وجود دارد تاثیر مستقیمی بر روش زندگی، شکل گیری باورها و اعتقادات مذهبی، رفتار ها و  چگونگی آثار بجا مانده از آن جامعه دارد.

 در یک جامعه عشایری کهن که به درازای تاریخ دارای پس زمینه و پیشینه مذهبی، فرهنگی و هنری است می توان به وفور در آن از تاثیرات محیطی نشانه جُست.

عشایر ایل سنگسر که دارای قلمرو بسیار گسترده بوده و بیش از یازده استان کشور را در بر می گیرد، دارای تنوع طرح و تعدد موضوع در هنر بوده و تاثیر پذیری متعدد و گاهی متناقضی را از دوگونه اقلیم شاهد هستیم.

برای نمونه عشایر ایل سنگسر در زمان حضور خود در مناطق ییلاقی که عمدتاً دامنه های شمالی و جنوبی رشته کوه البرز را شامل می شود، بر روی جامه ها و لوازم پارچه ای مورد نیاز در زندگی خویش آثاری متاثر از موضوعات آب، رودخانه، درخت، گل، ماهی و …. را خلق نموده و در عوض در طول فصولی که در چراگاه های زمستانی و در مناطق شمالی کویر مرکزی ایران( دشت کویر نمک) حضور داشته هنرشان تحت تاثیر عواملی چون خانه های گنبدی حاشیه کویر، موج های سطح ماسه بادی های دشت کویر، کاروان شتر و … قرار می گیرد.

  نقش مطبق ماهی، موج آب و خرچنگ بر روی «پَتووه» یا شال پا

نقش رشته کوه یا دره بر روی «پَتووه» یا شال پا

نقش کاروان شتر بر روی «پَتووه» یا شال پا

  نقش خانه های گنبدی «میرد که» بر روی «پَتووه» یا شال پا

نقوش گیاهی و حیوانی نیز به شیوه ای هنرمندانه الگو برداری شده و بعضاً شکل و شمایلی اسطوره ای به خود گرفته است. این قبیل آثار سوزندوزی را نیز شاید بتوان در زمره آثار آیینی دسته بندی نمود.

  نقش کاروان شتر بر روی حاشیه کار های سوزن دوزی عشایر ایل سنگسر

از جمله گیاهانی که نقش آن بر روی آثار سوزندوزی ایل سنگسر به چشم می خورد میوه انار است. این طرح بر روی لباس و پوشاک زرتشتیان ایران در سالیان گذشته و حال قابل پی گیری است.

در آیین زرتشت انار یکی از میوه های مینوی شمرده شده و با شگون است. در مراسم پیوند زناشویی، انار را به عنوان میوه ای که برای عروس و داماد خوش یُمن بوده با آرزوی داشتن فرزندانی سالم و فروان، به سر دَرِ خانه می کوفتند.

  طرح سوزندوزی انار

همین آیین در مراسم «نَرون» – (مراسم آمیزش گوسفندان ) نیز به گونه ای اجرا می شود.

«برخی از مردم انار را همان گیاه مقدس هئومه یا هوم دانسته اند. آریاییان قدیم و همچنین پیروان آیین مزدیسنا پایگاه ایزدی برای آن می پنداشتند و شیره آن را مقدس می دانستند.

 بنا به روایت کتاب زرادشت نامه، زردشت یک دانه انار به اسفندیار داد و اسفندیار با خوردن آن رویین تن شد و دیگر زخمی به او اثر نمی کرد (کاضم موسوی بجنوردی، ص304). همچنین این میوه به سبب رنگ سبز تند برگهایش و رنگ و شکل غنچه و گل آن که شبیه آتشدان است همیشه مقدس بوده است(محمد جعفر یاحقی، ص 107).»

   نقش چلیپا گونه با شاخه ها و برگ های انار

«انار در دین مزدیسنا از عناصر مقدس و خجسته است و زرتشتیان شاخه و میوه آن را در مناسک و آیینهای مذهبی خود به کار می بردند. بَرسمی که زرتشتیان در آیینهایشان به دست می گیرند، بنابر متنهای متاخر زرتشتی، از ترکه های درختان اناری است که معمولاً در آتشکده ها می کاشتند. در خوان های نوروز و مهرگان، هفت شاخه درخت که یکی از آنها انار بود، قرار داده به آن تبرک می جستند و یا چند دانه انار بر سفره هفت سین می گذاشتند(موسوی بجنوردی، ص 304)».

نقش و طرح درخت سرو نیز بر حاشیه بسیاری از آثار سوزندوزی ایل سنگسر به چشم می خورد. درخت سرو در آیین های باستانی ایران بسیار مورد توجه بوده و در ادبیات و شعر فارسی به آزادگی و بالندگی شهره است.

درخت سرو در اکثر معابد ایران باستان رویانده می شده است و امروزه ما سروهای کهنسالی را در جای جای ایران به یادگار از تاریخ کهن در اختیار داریم.

  طرح درختان سرو

نقش گل هشت پر و یا ستاره هشت پر نیز به تکرار بر روی بسیاری از آثار سوزندوزی ایل سنگسر دیده می شود. «این ستاره هشت پر شاید اشاره به شکل غیر تمثالی “گولا”  همسر خدای “شِمِش”(خدای خورشید) باشد.» (جی سی کوپر، ص 193 و 194).

طرح ستاره های هشت پر در هنر سوزن دوزی ایل سنگسر

 نقش ستاره هشت پَر بر دکمه یا سنجاق لباس زنانه (دِوُز بگیرو)

 نقش ستاره هشت پَر بر دکمه یا سنجاق لباس زنانه (دِوُز بگیرو)

طرح ریسه های گیاهی و گل نیز مستقیماً از طبیعت الهام گرفته شده است و بیشتر جنبه تزیینی دارد. از این نقوش نیز به تعداد قابل توجه ای در آثار سوزندوزی ایل سنگسر استفاده شده است. این دسته از نقوش بیشتر در حاشیه پارچه های روبالشی، رولباسی، پُشتی ها و … مورد استفاده قرار می گیرد.

  طرح گل

  طرح ریسه گل

نقش حیوانات، پرندگان و حشراتی مانند پروانه نیز اگر چه به ندرت ولی در حد امکان مورد بررسی است که بیشتر بر روی روبالشی و پُشتی (پُشتک) مورد استفاده قرار می گیرد.

طرح پروانه                         نقش گوزن

نقش پرندگانی چون «شانه به سر»، «طاووس» و «خروس» نیز از جمله نقوشی است که علاوه بر جنبه تزیینی طرح، می توان به جنبه اعتقادی پیشینیان نیز مورد بررسی و توجه قرار داد.

هدهد یا شانه به سر (شون سَرو) از جمله پرندگانی است که در داستان حضرت سلیمان در قرآن کریم از او یاد شده است. این پرنده به عنوان پرنده پیام آور شهرت یافته و مورد احترام است.

  طرح سوزندوزی شده شانه به سر(شون سَرو) در هنر ایل سنگسر

خروس به عنوان پرنده ای که بامدادان را یادآور شده و چیرگی روز را بر شب در سپیده دمان اعلام می کند در بیشتر فرهنگ ها مورد ستایش است.

«در دین ایرانیان خروس پیک سروش دانسته شده است. فرشته ای که پاسبانی شب با اوست و نگهداری آفریدگان ایزدی در هنگام تاریکی اهریمنی به دست او سپرده شده است( ابراهیم پورداود، ص 317)».

«در نامه های دینی پهلوی چندین بار از خروس سخن رفته است، و آن را همکار سگ دانسته اند. گفته شده است که در میان آفریدگان جهان، خروس و سگ در برانداختن دشمنان از همکاران سروش هستند( ابراهیم پورداود، ص 320)».

«خروس سحر خیز از طرف ایزد شب زنده دار مامور شده است که بامدادان بانگ زند و مژده سپری شدن تاریکی و آمدن فروغ روز را به همگان اعلام دارد. خروس در اوستا “پرودرش” به معنی از پیش بیننده نام دارد (جهانگیر اوشیدری،ص257)».

«در نامه شایست ناشایست پهلوی آمده است که: اگر مرغ یا خروس در خانه نابهنگام بانگ کند، نبایدآنها را کشت و به فال بد گرفت. زیرا که آن بانگ برای این است که در آن خانه دروج [دیو دروغ] راه یافته، مرغ و خروس را یارای دیدن دروج نیست(ابراهیم پور داود،ص322)».

«او حیوان مقدس اورمزد یا اهورامزدا، میترا و اکثر خدایان خورشید و سپیده دم است(گرترود جابز،ص52)».

«در فرهنگ مزدیسنا، خروس که از مرغان مقدس است به فرشته بهمن اختصاص دارد(محمد جعفر یاحقی، ص178)».

  نقش خروس یا طاووس در هنر سوزندوزی ایل سنگسر

«طاووس نماد پادشاهی، تجملات، تزئینات، تکبر، جلال و شکوه، رستاخیز، زندگی توام با عشق، زیبایی، شهرت و مورد ستایش همگان بوده است. به اعتقاد پیشینیان طاووس نابود کننده مار است. از این رو آن را عامل حاصلخیزی زمین دانسته اند(منصوره آزادواری، ص54-62)».

نقش پیکرک انسان در طرح بسیار ساده و ابتدایی در جایگاههای مختلف از دیگر نقوشی است که بانوان هنرمند ایل سنگسر به آن پرداخته اند. پیکرک تنها که به عنوان نگهبان ورودی قلعه، داماد و یا عروس با مندبلی(آرایه ای تاج مانند) بر سر دیده می شود.

  پیکره نگهبان (تصویر از پشت)         پیکره روبروی داماد و پیکره عروس با مندیل بر بالای سر

علاوه بر آن صف سربازان، محافظان و صف نیایشگران نیز در بسیاری از آثار سوزن دوزی شده ایل سنگسر به چشم می خورد.

 دو ردیف صف انسانی در دو سوی کانال، میز و یا یک بنا

تصویر نمودن قلعه ها، معابد و پرستشگاه ها نیز هم از جهات اعتقادی و هم از جهات زیبایی شناختی دارای اهمیت بوده که نمونه های بسیاری از این دسته آثار در حافظه هنرمندان ایل سنگسر بر جای مانده است.

برچسب‌ها:حسن پاکزادیان

---